حدیث اخلاقیبخش معتنابهی از احادیث پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و اهل بیت علیهم‌السلام مطالب اخلاقی است، حتی بر اساس حدیثی مشهور در بین اهل سنّت و شیعه، پیامبر اکرم مبعوث شدن خود را به پیامبری به منظور تکمیل مکارم اخلاقی دانسته است. [۱]
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۶۱۳، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
[۲]
احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۱۰، ص۱۹۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
فهرست مندرجات۲ - تسامح در ادله سنن ۳ - آثار ۳.۱ - جمع‌آوری ۳.۱.۱ - اهل سنت ۳.۱.۲ - شیعه ۳.۲ - سیره ۳.۳ - کلمات قصار ۳.۴ - احیاء علوم الدین ۳.۵ - مکارم الاخلاق طبرسی ۳.۶ - اخلاق محتشمی ۳.۷ - گلستان سعدی ۳.۸ - ارشاد القلوب ۳.۹ - الرسالة العلیه و شهاب الحکمة ۳.۱۰ - اعتقاد گردآورندگان ۴ - کتب اخلاق فلسفی ۵ - فهرست منابع ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - جای‌گاه اخلاقبسامد واژه‌هایی مانند اخلاق، خُلق، تقوا، وَرَع و صدق در کتاب‌های حدیثی، نشان دهنده اهمیت مباحث اخلاقی در حدیث دانسته می‌شود. اصولا اخلاق اسلامی در شکل اولیه‌اش عبارت بود از احادیثی از پیامبر و اقوالی از صحابه (و در میان شیعیان، احادیث ائمه علیهم‌السلام) که مانند دیگر احادیث از دو بخش سند و متن تشکیل شده‌اند. ۲ - تسامح در ادله سننبنا بر حدیثی، اگر برای کسی از قول پیامبر سخنی نقل شود که در آن ثوابی برای عملی ذکر شده باشد و آن شخص به امید پاداش به آن عمل کند، به وی ثواب داده خواهد شد، حتی اگر آن حدیث از پیامبر نباشد (تسامح در ادله سنن). برخی مؤلفان کتاب‌های اخلاقی با استناد به این حدیث، در گردآوری احادیث اخلاقی، معمولا سخت‌گیری متداول در مطالعات فقهی را به کار نبسته و احادیث ضعیف و حتی موضوع را نیز نقل کرده‌اند (برای نمونه از اهل سنّت احیاء علوم الدین و از شیعه تنبیه الخواطر و نزهة النواظر). ۳ - آثاراز نخستین دوران تدوین حدیث، بخش‌هایی از کتاب‌های مهم حدیثی، هم در میان شیعیان و هم در میان اهل سنّت، به مباحث عملی و احیانآ نظری اخلاقی اختصاص یافته و کتاب‌های خاص حدیثی زیادی در موضوعات اخلاقی به نگارش درآمده است. مثلاً در چندین باب از «کتاب العقل و الجهل»، «کتاب الایمان و الکفر»، «کتاب العشرة»، «کتاب الزیّ و التجمل» و «کتاب العقیقه» جامع کافی، و در بیش‌تر خطبه‌ها و حِکَم و مواعظ نهج البلاغه، و در نزد اهل سنّت در ابواب ادب و استئذان صحیح بخاری [۱۱]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۶۸ـ۱۴۴، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و در «کتاب الآداب» و «کتاب البر و الصلة» صحیح مسلم بن حجاج نیشابوری، [۱۲]
مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۶، ص۱۶۹ـ۱۸۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
[۱۳]
مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۸، ص۲ـ۴۴، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
احادیث اخلاقی فراوانی آمده است.۳.۱ - جمع‌آوری۳.۱.۱ - اهل سنتعلاوه بر این، محدّثان در کتاب‌های خود به جمع‌آوری احادیثِ اخلاقی، در کنار دیگر موضوعات، اقدام کرده‌اند. شماری از این کتاب‌ها عبارت‌اند از: البر و الصلة از ابوعبداللّه بن مبارک مروزی (متوفی ۱۸۱؛ ریاض ۱۴۱۹)؛ کتاب‌هایی با عنوان مشترک کتاب الزهد از همو (حیدرآباد، دکن ۱۳۸۶)، و وکیع بن جرّاح (متوفی ۱۹۷؛ مدینه ۱۴۰۴)، اسد بن موسی (متوفی ۲۱۲؛ ویسبادن ۱۳۵۵ ش/۱۹۷۶)، احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱؛ بیروت ۱۳۶۰ ش/۱۹۸۱)، هناد بن سری کوفی (متوفی ۲۴۳؛ کویت ۱۴۰۶)، و ابن ابی عاصم شیبانی (متوفی ۲۸۷؛ قاهره ۱۴۰۸)؛ کتاب فیه معنی الزهد و المقالات و صفة الزاهدین از ابوسعید اعرابی (متوفی ۳۴۰؛ قاهره ۱۳۷۷ ش/ ۱۹۹۸)؛ ادب المفرد از ابوعبداللّه بخاری (متوفی ۲۵۶؛ بیروت ۱۴۰۹)؛ الکرم و الجود و سخاء النفوس، تألیف محمد بن حسین برجلانی (متوفی ۲۳۸؛ بیروت ۱۴۱۲)؛ کتاب الورع از احمد بن حنبل (بیروت ۱۴۰۹)؛ و مساوی الاخلاق و مذمومها، نوشته ابوبکر محمد بن جعفر خرائطی (متوفی ۳۲۷؛ قاهره ۱۳۶۸ ش/ ۱۹۸۹). عبداللّه بن محمد بن ابی الدنیا (متوفی ۲۸۱) نیز در بیش‌تر کتاب‌های اخلاقی خود از احادیث استفاده کرده است، از جمله در مکارم الاخلاق (ویسبادن ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳)، الاشراف فی منازل الاشراف (ریاض ۱۳۶۹ ش/۱۹۹۰)، ذم الدنیا (اورشلیم ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴) و الصمت و آداب اللسان (بیروت ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۹۰). ۳.۱.۲ - شیعهدر بین شیعیان نیز راویان و اصحاب مشهور ائمه علیهم‌السلام (هم‌چون ابوحمزه ثمالی، حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار و علی بن فضّال) کتاب‌هایی با عنوان کتاب الزهد داشته‌اند، [۱۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
طوسی که از این جمله کتاب الزهد (قم ۱۴۰۲) حسین بن سعید اهوازی، از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام، در دست است.در این زمینه می‌توان به کتاب المروة از تألیفات مشترک حسین بن سعید و حسن بن سعید اهوازی، [۱۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
کتاب التجمّل و المروة از علی بن مهزیار، [۲۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
کتاب‌های محاسن الاخلاق، حقوق الاخوان و الزهد از محمد بن مسعود عیاشی [۲۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۵۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نیز اشاره کرد.المحاسن اثر ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد بَرقی هم در میان آثار قدمای شیعه در این موضوع درخور توجه است. ۳.۲ - سیرهنوع دیگری از کتاب‌های حدیثی اخلاقی، کتاب‌هایی‌اند که مؤلفان در آن‌ها احادیث راجع به اخلاق و رفتار و سیره پیامبر اکرم را، با این رهیافت که آن حضرت «اُسوه» است، جمع‌آوری کرده‌اند. مشهورترین این آثار عبارت‌اند از: الشمائل النبویه (بیروت ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰) تألیف ابوعیسی ترمذی (متوفی ۲۷۹)؛ اخلاق النبی و آدابه (قاهره ۱۴۰۱؛ بیروت ۱۴۰۹)، تألیف ابومحمد عبداللّه بن محمد اصفهانی مشهور به ابوالشیخ (متوفی ۳۶۹)؛ و صفة النبی صلی‌اللّه‌علیه‌و‌سلم و جمیل اخلاقه و ادبه (بیروت ۱۳۸۳ ش/۲۰۰۴)، تألیف ضیاء الدین مقدسی (متوفی ۶۴۳). مقدّم بر همه این منابع، روایت مفصّل امام حسن مجتبی علیه‌السلام از هند بن ابی هاله (برادر رضاعی حضرت زهرا سلام‌اللّه‌علیها) در بیان اخلاق و رفتار پیامبر اکرم درخور ذکر است (برای متن کامل این روایت به این منبع رجوع کنید [۲۲]
حِلیةُ رسول‌اللّه صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بروایة الحسن و الحسین علیهماالسلام، اعداد محمدرضا حسینی جلالی، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۸۴، علوم حدیث، ش ۲۰ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۷).
).۳.۳ - کلمات قصاردر قرن چهارم و پنجم، ابوعبدالرحمان سلمی در آداب الصحبة (طنطا ۱۴۱۰)، ابوبکر بیهقی در کتاب الزهدالکبیر (بیروت ۱۳۷۵ ش/۱۹۹۶) و الآداب (بیروت ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸) و خطیب بغدادی در اقتضاء العلم العمل (بیروت و دمشق ۱۳۶۳ ش/۱۹۸۴) احادیث اخلاقی را در موضوعات گوناگون جمع‌آوری کردند. قاضی ابوعبداللّه محمد بن سلامه قضاعی در شهاب الاخبار یا الشهاب فی الحکم و الآثار، کلمات قصار پیامبر اکرم را که حاوی جوامع الکلم و حکمت‌های اخلاقی فراوانی است گرد آورد و عالمان بسیاری پس از او بر آن شرح نوشتند. هم‌چنین عنصرالمعالی در قابوس نامه حدود یازده حدیث نبوی ذکر کرده است. [۲۳]
کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، ج۱، ص۴۴، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۲۴]
کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، ج۱، ص۱۸۷، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۲۵]
کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، ج۱، ص۲۰۱، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳.۴ - احیاء علوم الدینابوحامد غزالی (متوفی ۵۰۵) یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کتاب‌های اخلاقی در جهان اسلام را با عنوان احیاء علوم الدین نوشت. او در کنار آیات قرآن و سخنان برخی صوفیان، به احادیث نبوی نیز بسیار توجه داشته است، [۲۶]
محمد زکی مبارک، الاخلاق عندالغزالی، ج۱، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
البته او در تألیف این کتاب به سلسله سند احادیث وقعی ننهاده و احادیثی را که در کتاب‌های مختلف دیده و به مذاق او سازگار بوده در کتابش ذکر کرده است.این کار باعث شده بر او خرده بگیرند که بر علوم حدیث و رجال مسلط نبوده و احادیث ضعیف بسیاری به کتاب او راه یافته است. [۲۷]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱۹، ص۳۲۸.
[۲۸]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱۹، ص۳۳۰ـ۳۳۲.
[۲۹]
عبدالوهاب بن علی سبکی، ج۶، ص۲۰۰، طبقات الشافعیة الکبری، به نقل از ابن نجار، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
ابوعبداللّه مازری (متوفی ۵۳۶)، ابن جوزی (متوفی ۵۹۹) و ابن منیر اسکندری (متوفی ۶۸۳)، در رد احیاء کتاب نوشته‌اند؛ با این همه، منتقدان منکر وجود احادیث صحیح در احیاء علوم الدین نیز نبوده‌اند، [۳۰]
ابن تیمیه، کتاب شرح العقیدة الاصفهانیة، ج۱، ص۱۸۵، چاپ ابراهیم سعیدای، ریاض ۱۴۱۵.
چنان‌که حافظ عبدالرحیم عراقی (متوفی ۸۰۶) در المغنی عن حمل الاسفار فی الاسفار فی تخریج ما فی الاحیاء من الاخبار (قاهره ۱۳۸۳ ش/۲۰۰۴) و زَبیدی در اتحاف السادة المتقین بشرح احیاء علوم الدین (بیروت ۱۴۰۹) به تخریج احادیث احیاء علوم الدین یا شرح آن پرداخته و صحیح و ضعیف آن را مشخص کرده‌اند.فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱) نیز در مَحَجّة البیضاء فی تهذیب الاحیاء به تهذیب احیاء علوم الدین پرداخته و علاوه بر مناقشات محتوایی، احادیث ضعیف آن را زدوده و احادیث مورد وثوق شیعیان را به کتاب افزوده است. ۳.۵ - مکارم الاخلاق طبرسیهمچنین در قرن ششم، حسن بن فضل طبرسی یکی از کتاب‌های مهم حدیثی ـ اخلاقی شیعه را با نام مکارم الاخلاق (تهران ۱۳۷۶) تألیف کرده و در آن بسیاری از احادیث راجع به اخلاق نیکو را در ذیل ابواب دوازده‌گانه کتاب آورده است. ۳.۶ - اخلاق محتشمیدر قرن هفتم، خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق محتشمی، که آن را به سبک کتاب‌های حکمت عملی و احتمالاً برای تبلیغ و دعوت تألیف کرده، در چهل باب موضوعات اخلاقی را مدوّن و پس از ذکر آیات مربوط به هر موضوع، احادیث پیامبر و اهل بیت و سخنان بزرگان و اشعار مرتبط با موضوع را نیز گرد آورده است [۳۱]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، با سه رساله دیگر منسوب به او، مقدمه دانش‌پژوه، ص پانزده، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ ش.
(برای نمونه‌ای از احادیث در این کتاب به این منبع رجوع کنید. [۳۲]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، ج۱، ص۵۴ـ۶۴، با سه رساله دیگر منسوب به او، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۳۳]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، ج۱، ص۳۹۲ـ۴۰۳، با سه رساله دیگر منسوب به او، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ ش.
۳.۷ - گلستان سعدیسعدی شیرازی نیز در کتاب ادبی ـ اخلاقی خویش، گلستان، با الهام از آیات و احادیث، بسیاری از مواعظ اخلاقی را بیان کرده و علی بن ابی حفص اصفهانی (متوفی قرن هفتم) در تحفة الملوک (تهران ۱۳۸۲ ش) حدود ۶۱ حدیث نبوی را آورده است. ۳.۸ - ارشاد القلوبدر قرن هشتم، حسن بن محمد دیلمی در ارشاد القلوب (قم ۱۴۰۹) به گردآوری مواعظ اخلاقی در احادیث و حسن بن حسین شیعی سبزواری در مصابیح القلوب (تهران ۱۳۷۴ ش) به شرح ۵۳ حدیث اخلاقی پیامبر اکرم پرداخت. ۳.۹ - الرسالة العلیه و شهاب الحکمةدر قرن نهم، کمال الدین حسین کاشفی سبزواری در الرسالةُ العَلیة فی الاحادیث النَّبویة (تهران ۱۳۶۱ ش)، که شرح چهل حدیث نبوی است، بخش زیادی از احادیث اخلاقی را ذکر کرد و در قرن دهم، یحیی بن حسین بحرانی در شهاب الحکمة (تهران ۱۳۸۴ ش) به شرح احادیث نبوی پرداخت. این جریان در قرن‌های سپسین تا روزگار معاصر نیز هم‌چنان ادامه یافت. ۳.۱۰ - اعتقاد گردآورندگاندر واقع اعتقاد گردآورندگان این متون به این‌که مهم‌ترین منبع گزاره‌های اخلاقی، وحی است مهم‌ترین عامل تدوین آثار حدیثی ـ اخلاقی بوده است. در عین حال، این نوع کتاب‌ها در پی عرضه یک نظام اخلاقی مبتنی بر تبیین مبادی و غایات و قواعد کلی اخلاق اسلامی نیستند و بیش‌تر نوعی تألیف حدیثی محسوب می‌شوند. [۳۴]
کتابشناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، پدیدآورندگان: مهدی احمدپور و دیگران، ج۱، ص۵۴ـ۵۶، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ ش.
۴ - کتب اخلاق فلسفیاهمیت درون مایه اخلاقی احادیث به اندازه‌ای است که حتی در برخی کتاب‌های اخلاقی که آن‌ها را در شمار کتاب‌های اخلاق فلسفی قلمداد کرده‌اند، گاه استناد به احادیث نبوی دیده می‌شود، از جمله در تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه (متوفی ۴۲۱)، [۳۵]
احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۵۶، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸)، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۳۶]
احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۷۶، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸)، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۳۷]
احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۹۵، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸)، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
اخلاق ناصری نوشته خواجه نصیرالدین طوسی [۳۸]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۶۰، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۳۹]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۱۴۷، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۴۰]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۱۷۴، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۴۱]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۸۳، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ ش.
و اخلاق جلالی نوشته جلال الدین دوانی (متوفی ۹۰۸). [۴۲]
محمد بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، ج۱، ص۷۸، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
[۴۳]
محمد بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، ج۱، ص۱۷۶، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
[۴۴]
محمد بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، ج۱، ص۳۰۱، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
۵ - فهرست منابع(۷۴) ابن تیمیه، کتاب شرح العقیدة الاصفهانیة، چاپ ابراهیم سعیدای، ریاض ۱۴۱۵. (۷۵) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۷۶) احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر، (بی تا). (۷۷) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶. (۷۸) حِلیةُ رسول‌اللّه صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بروایة الحسن و الحسین علیهماالسلام، اعداد محمدرضا حسینی جلالی، علوم حدیث، ش ۲۰ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۷). (۷۹) محمد بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷. (۸۰) ذهبی، تاریخ الاسلام. (۸۱) محمد زکی مبارک، الاخلاق عندالغزالی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۸۲) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۸۳) حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، قم ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۸۴) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. (۸۵) کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ ش. (۸۶) کتابشناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، پدیدآورندگان: مهدی احمدپور و دیگران، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ ش. (۸۷) کلینی، اصول کافی. (۸۸) مجلسی، بحارالانوار. (۸۹) احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸)، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۹۰) مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، (بی تا). (۹۱) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۹۲) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، با سه رساله دیگر منسوب به او، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ ش. (۹۳) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدیث و اخلاق»، شماره۵۸۷۳. |